سقوط تمدن‌های باستانی در فلات ایران

تغییرات اقلیمی ناگهانی و سقوط تمدن‌های باستانی در فلات ایران

شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهند که تشکیل پراکندۀ نخستین جوامع بشری در فلات ایران، ناحیۀ میان‌رودان (بین‌النهرین) و باختر دریای مدیترانه که به آن لقب گهواره تمدن‌ داده‌اند، به دوازده هزار سال پیش باز می‌گردد.

بر اساس بررسی‌ها، اولین جوامع روستایی در این ناحیه حدود هفت هزار سال پیش شکل گرفته و نخستین هسته‌های شهری و تمدن‌های اولیه، آنگونه که در تاریخ به آن اشاره شده است، حدود پنج‌هزار سال پیش پدیدار شده‌اند.

شرایط مناسب محیطی، خاک حاصل‌خیز و توانایی بالا در مدیریت توزیع منابع به ویژه منابع آب، از دلایل اصلی شکل‌گیری و گسترش این تمدن‌ها به حساب می‌آیند.

از آنجایی‌که ارکان اصلی اقتصاد ساکنان فلات ایران و ناحیۀ میان‌رودان بر پایۀ کشاورزی، دامداری و صادرات چوب و الوار استوار بوده، امکان تأثیر تغییرات اقلیمی ناگهانی بر این جوامع دور ار ذهن نیست.

اگرچه دانشمندان علوم زمین و دیرینه-اقلیم‌شناسان پیشتر هم به تأثیر تغییرات اقلیمی بر گسترش یا افول جوامع بشری همچون تمدن اکد در ناحیۀ میان‌رودان اشاره کرده بودند، نبود داده‌های دیرینه-اقلیمی جامع و دقیق از نظر زمانی، دستیابی به یک تصویر واضح و نسبتا قابل اطمینان را دشوار ساخته بود.

افزون بر این، پژوهش‌های دیرینه-اقلیمی اندکی در فلات ایران و ناحیۀ میان‌رودان انجام شده و در همان پژوهش‌های اندک، نشانگرهای اقلیمی مورد بررسی تنوع کافی نداشته‌اند و این چالشی دوچندان را پیش روی پژوهشگران قرار داده بود.

فلات ایران و ناحیۀ میان‌رودان بخشی از منطقۀ آسیای جنوب غربی است، از دریای مدیترانه تا پاکستان که شبه جزیرۀ عربستان را نیز شامل می‌شود.

منطقۀ آسیای جنوب غربی از دیدگاه هواشناسی یکی از مناطق بسیار پویای جهان محسوب می‌شود که اقلیم آن را برآیند اندرکنش جبهۀ پر فشار سیبری، بادهای غربی مدیترانه‌ای و بادهای موسمی اقیانوس هند (مونسون) کنترل می‌کند.

هرگونه تغییر در عملکرد، شدت و موقعیت مکانی این ساز و کارها سبب تغییر در میزان رطوبت و ورود ریزگردها به فلات ایران و ناحیۀ میان‌رودان می‌شود.

بررسی شیوه تغییرات رفتاری این ساز و کارها در طول زمان به پژوهشگران کمک می‌کند تا شرایط اقلیمی دهه‌ها و صده‌های آینده را با دقت بیشتری پیش بینی کنند و تصویر روشن تری از اثرات احتمالی این تغییرات اقلیمی بر روی سامانه‌های زیستی و جوامع انسانی در منطقه داشته باشند.

قرارگیری ایران در کمربند خشک نیمکره شمالی و همچنین نزدیکی آن به کانون‌های اصلی تولید ریزگرد در ناحیه، اهمیت مطالعات جامع دیرینه-اقلیمی را در مناطقی چون فلات ایران دو چندان کرده است.

در این پژوهش که حاصل همکاری تنگاتنگ دانشمندان علوم زمین، دیرینه‌اقلیم شناسان و مورخان ایرانی و غیر ایرانی است، از بررسی رسوب‌های حاشیه دریاچۀ نئور اردبیل در شمال‌باختری ایران، مجموعه‌ای از داده‌های دیرینه-اقلیمی با دقت زمانی بسیار بالا بدست آمد که تغییرات ناگهانی اقلیمی را در سیزده هزار سال گذشته به روشنی به نمایش گذاشت.

ویژگی‌هایی که پژوهش حاضر را از نمونه‌های مشابه پیشین متمایز می‌سازد دقت زمانی بسیار بالا، تنوع فراوان نشانگرها و همخوانی آن‌ها با داده‌های دیرینه اقلیم موجود در نیمکره شمالی است که به یافته‌های این پژوهش اهمیت فرامنطقه‌ای می‌دهد.

یکی از یافته‌های در خور توجه این پژوهش آن است که نشان می‌دهد بین ۹۰۰۰ تا ۶۰۰۰هزار سال پیش، فلات ایران یک دوره با آب و هوای مرطوب را تجربه کرده است و از حدود۶۰۰۰ سال پیش و همزمان با تغییر انرژی

دریافتی از خورشید به‌دلیل تغییرات دوره‌ای در مدار کرۀ زمین، تناوب دوره‌های خشک با ریزگرد فراوان به نسبت دوره‌های مرطوب با ریزگرد کم بطور چشمگیری افزایش یافته است.

دقت زمانی بسیار بالای داده‌های اقلیمی این پژوهش، که بر پایۀ سن سنجی‌های فراوان با کربن ۱۴ استوار است، امکان مقایسه را با شواهد باستان شناسی و تاریخی فراهم آورده است.

نتایج این مقایسه، همزمانی دوره‌های خشک‌سالی و قحطی در فلات ایران، منطقۀ میان‌رودان و همچنین شرق مدیترانه را با شرایط خشک آب هوایی حاکم بر منطقه در طول پنج‌هزار سال گذشته روشن می‌سازد.

رخداد تغییرات اقلیمی در منطقه در قالب دوره‌هایی با ریزگرد فراوان از پنج‌هزار سال پیش تا کنون نشان می‌دهد که افول تمدن‌هایی چون تمدن اکد، تمدن اور سوم، امپراتوری ایلام، پادشاهی ماد، امپراتوری هخامنشی، پادشاهی پارت یا اشکانی، امپراتوری ساسانی و حکومت صفوی با دوره‌های شاخص خشکی در منطقه همزمان بوده است.

افزون بر این، شواهد بدست آمده از پژوهش‌های مکمل بر مبنای تغییر گونۀ حشرات و گردۀ گیاهان نشان می‌دهد که زمان شکل گیری جوامع کوچ نشین در شمال‌باختری ایران به۶۵۰۰ سال پیش باز می‌گردد.

اگرچه از دیدگاه سنتی ظهور و افول تمدن‌ها بر پایه شاخص‌های گوناگونی چون شرایط سیاسی-اقتصادی-اجتماعی حاکم بر جامعه بنا شده، پژوهش حاضر روشن می‌کند که نقش تعیین کنندۀ شرایط آب و هوایی را در تبیین سرنوشت تمدن‌ها نباید از نظر دور داشت.

در شرایطی که بشر موجبات تشدید تغییرات اقلیمی را فراهم آورده است و با سوء مدیریت منابع آب، بسیاری از مناطق مسکونی کرۀ زمین را با شرایط بحرانی روبرو کرده است، نگاهی به گذشتۀ چندین هزار سالۀ فلات ایران می‌تواند راهنمایی برای تصمیم‌گیری‌های آینده باشد.